پان ترک ها به دنبال چه چیزی هستند؟/ فعالیت ها و استراتژی نوین پان ترک ها

به گزارش گروه سیاسی فرهنگ نیوز، درست چند روز مانده به پایان سال 1394، خبر اعلام حکومت فدرالی کردها در سوریه روی خروجی های خبری قرار گرفت و کردها در شمال سوریه، روژاوا یا کردستان غربی را به عنوان حکومت فدرال در شمال سوریه اعلام رسمی کردند. این تصمیم هرچند توسط برخی از کشورها محکوم شد، اما به طور قطع در راستای اهداف بلند مدت غرب و اسرائیل در تجزیه منطقه به کشورهای کوچک و ضعیف قرار دارد.

رویه مربوط به افروختن آتش میان قومیت ها و مذاهب مختلف در منطقه غرب آسیا که به عنوان موزاییک قومیتی و مذهبی شناخته می شود، مربوط به چند دهه اخیر نیست و در تاریخ معاصر منطقه، کشورهای استعماری برای افزایش سلطه خود بر منابع طبیعی منطقه، از آن بهره می بردند. نقشه موجود در غرب آسیا و شمال آفریقا بر اساس منافع آن زمان استعمار ترسیم شد و در حال حاضر نیز برای ادامه سلطه و نفوذ، می بایست بار دیگر نقشه منطقه دستخوش تغییر قرار گیرد که این تغییر بدون درد و خون نبوده است. جنگ های موجود در منطقه چه با هجوم قدرت های بیگانه و چه درگیری گروه های مختلف داخلی، در نگاه کلان، در پازل بالکانیزه کردن منطقه و ایجاد کشورهای ذره ای قرار دارد.

مقدمه

پیاده سازی درگیری قومیت ها در کشورهای منطقه، به روش های مختلف نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دنبال می شود که هر یک گاهی به صورت آنی و در اکثر موارد به صورت تدریجی، به پیش می روند. یکی از آمال و آرزوهای کشورهای غربی برجسته کردن منازعات قومی در ایران است. ایران با وجود جمعیت اکثرا شیعه و مسلمان، از چندین قومیت بزرگ تشکیل شده و در طول قرن های متمادی هویت اسلامی و ملی در کشور تمامی تفاوت ها را پوشش داده و حس وطن دوستی و احساس هویت اسلامی و ملی در میان ایرانیان بسیار برجسته بوده است. به همین خاطر است که با وجود برخی از کمبودها در برخی از مناطق، تاکنون از ناحیه منازعات قومی کشور ایران از مصونیت ویژه ای برخوردار بوده و جمهوری اسلامی با اولویت بخشیدن به مذهب، دین را به عنوان عنصری اتحادبخش و منسجم کننده در سرتاسر کشور عرضه کرده است.

با این حال، گروه های کوچکی نیز وجود دارند که با وجود وحدت مثال زدنی ایرانیان، دست از پیگیری اهداف قومیتی افراطی و انحرافی دست برنمی دارند و کار را به آنجا کشانده اند که قصد خود را مبنی بر جدایی مناطق و تجزیه ایران اعلام کرده اند. یکی از این گروه ها، پان ترک ها هستند که با تکیه بر اندیشه های متوهمانه و جعلی، تعریف خاصی از خود ارائه داده و در سال های اخیر با سرمایه گذاری غرب، رژیم صهیونیستی و برخی از کشورهای منطقه، بر دامنه فعالیت های تبلیغاتی خود افزوده اند. این دسته از افراد بدون توجه به هویت ملی و منافع کشور، در برخی از عرصه ها مانند مسابقات ورزشی با طرح شعارهای هیجانی سعی در جلب نظر و طرفدار دارند. در گزارشی با عنوان "توهین های قومیتی چه زمان از فوتبال رخت می بندد؟"، به هنجارشکنی آنها در مسابقات فوتبال لیگ برتر اشاره شد که حتی از واژه های جعلی مانند خلیج ع ر ب ی و پرچم کشورهای بیگانه استفاده می کنند. برای شناخت بهتر این گروه به بررسی ساختاری و ایدئولوژی آنها پرداخته شده تا مشخص شود دامنه فعالیت های آنها تا کجاست. در سلسله مباحث قومیتی، به مرور مباحث و منازعات قومیتی و ریشه های شکل گیری آن در خارج از کشور بررسی می شود. در اولین مبحث، پان ترکیسم، در زمینه شکل گیری، سران اولیه آن و برنامه های آینده آن مورد کنکاش قرار می گیرد و در مبحث جداگانه ای به صورت مبسوط تری کنش گری آنها در ایران موضوع اصلی خواهد بود.

 یكی از جریانات قومی و فرهنگی قوی در منطقه ی خاورمیانه , پان تركیسم می باشد كه از ابتدای پیدایش خود خواستار اتحاد و یكپارچگی كلیه ی  ترك زبانان دنیا در یك منطقه ی جغرافیایی است. این جریان در ابتدای پیدایش, خارج از كشور كنونی تركیه بوده و در بخش های ترك نشین امپراطوری روس در قرن 19 قرار داشت. ولی استفاده و بهره برداری دیگران از جمله یهودیان از این امر و سوق آن به امپراتوری عثمانی باعث گردید كه پان تركیسم در این امپراتوری نیز جایگاه پیدا نماید.

تعریف پان تركیسم

 پان ترکیسم ، ایدئولوژی ملی گرا و جنبشی سیاسی ـ فرهنگی در اواخر قرن سیزدهم / نوزدهم . این عقیدة سیاسی خواهان وحدت فرهنگی، زبانی و سیاسی تمامی ترک هایی بود که براساس زبان های خویشاوند، تبار، تاریخ و سنن مشترک قابل شناسایی اند. براساس این اندیشه، ترک زبانان مسلمان، بویژه آنان که در ترکیه ، قبرس ، شبه جزیرة بالکان ، اتحاد شوروی سابق ، عراق ، ایران ، افغانستان و ترکستان شرقی (سین کیانگ ) زندگی می کنند، اجزای یک ملت بزرگ به شمار می آیند و همه آنان باید به رهبری ترکیه در یک دولت متحد شوند. پان‌ترکیسم بنا بر ماهیت خویش ایدئولوژی و جنبشی الحاق‌گراست که بر احساس و دیدگاههای ریشه‌دار پیروان خود متکی است.

پان تركیسم (Pan-Turkism) ایدئولوژی ملی اقوام ترك است كه پیش از آغاز جنگ جهانی اول ایدئولوژی دولتی در تركیه عثمانی اعلام شد و هدفش گردآوری همه اقوام پراكنده ترك از اروپای غربی تا خاور دور و از چین تا اقیانوس منجمد شمالی،  تحت حكومت واحد بود. امپراتوری عثمانی از آغاز تأسیس خود سیاست غصب سرزمین هاى ملل دیگر و برپایی یك وطن مشترك برای ترك ها در این سرزمین های اشغالی را در پیش گرفته بود

ناسیونالیسم ترك در آغاز ماهیت قومی داشت، یعنی نوعی گرایش فكری در جامعه ای(عثمانی) كه متشكل از اقوام گوناگون دارای سوابق سیاسی، مذهبی و فرهنگی متفاوت بود. جریان فوق در مراحل آغازین خود در پی تأسیس یك دولت جدید مبتنی بر گروه قومی عرب و ترك بودند. این احساس عربیت و ترك بودن، به ویژه به شكل سیاسی آن از اواسط قرن نوزدهم پیدا شد و قبل از آن هر دو گروه بر مبنای هویت اسلامی در درون سیستم خلافت اسلامی زندگی می كردند.

ویژگی «قومی» جریان ناسیونالیسم عربی و تركی و تلاش آنها برای ایجاد یك دولت یك دست قومی و بحران هویت شدیدی كه در پایان قرن نوزدهم جامعه عثمانی را دربرگرفته بود باعث شد كه هر دو ناسیونالیسم قومی عرب و ترك به تدریج جنبه رومانتیك به خود گرفته و به مرزهای افراطی ایدئولوژی های «پان» قدم بگذارند. بدین خاطر بود كه این دو جریان از اوایل قرن بیستم به بعد گونه های افراطی ناسیونالیسم «پان عربی» و «پان تركی» را به خود گرفتند و برای پكپارچه كردن و ادغام سرزمین های پراكنده ای كه به گمان آنها نشان از رگه های قومی آنها داشت تلاش كردند. بدین گونه بود كه حتی پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی، دولت های جدید التأسیس عربی و تركیه با الهام گیری از ایدئولوژی الحاق گرایانه «پان عربیسم» و «پان تركیسم» در پی گسترش نفوذ سرزمینی خود به مناطق همجوار و گاه دور از مرزهای خود برآمدند. پان تركیسم با تبدیل شدن به ایدئولوژی رسمی دولت ترك های جوان پس از ۱۹۱۰، عامل اصلی درگیر شدن عثمانی در جنگ جهانی اول شد و با تكیه بر آرمان های رؤیاگونه خود جهت اتحاد ترك های جهان قدم به راهی گذاشت كه ویرانی و فروپاشی امپراتوری عثمانی را به دنبال آورد.

اما پان تركیسم قبل ار آنكه در تركیه ایجاد شود,‌ در روسیه ایجاد شد. از ترک زبانان روسیه، روشنفکران تاتار کریمه و آذری قفقاز بیشتر با عثمانی مناسبات متقابل فرهنگی داشتند. تاتارها یکی از نخستین اقوام مسلمانی بودند که از اواخر قرن دوازدهم / هجدهم تحت سیطره روس ها درآمدند و در معرض سیاست های خشن پان اسلاویستی و روسی کردن قرار گرفتند. آنان برای حفظ هویت قومی خود بشدت به دین و زبان خود پایبند بودند.

با انقلاب 1917 و فروپاشی نظام تزاری راه برای تحقق مرحله دوم که انضمام آذربایجان ایران و روس به قلمرو ترک ها بود، گشوده شد. در حالی که ماجرای قفقاز و آذربایجان ادامه داشت، مقاومت نیروهای عثمانی در دیگر جبهه ها درهم شکست و با تسلیم عثمانی، پان ترکیسم نیز که برای مدت زمان کوتاه اندیشه مسلط و حاکم بر واپسین دوره امپراتوری عثمانی شده بود، شکست خورد .

 بولشویک ها  برای مدت زمانی کوتاه (در فاصله سالهای 1336ـ 1340/ 1918ـ1922) برای برانگیختن انقلاب شرق بر ضد امپریالیسم جهانی، دست پان ترکیست هایی چون انورپاشا و دیگر اعضای متواری کمیتة اتحاد و ترقی را در قفقاز و آسیای مرکزی بازگذاشتند و ناسیونال کمونیستهایی چون سلطان گالیِف  و «رفقای تاتار» او که انقلاب جهانی را زمینة مساعدی برای ایجاد یک «توران سرخ » تلقی می کردند، برای مدتی امکان فعالیت یافتند. با قدرت گرفتن بولشویک ها و از میان رفتن ضرورت اتحاد آنها با پان ترکیست ها، پان ترکیسم نیز مانند ایدئولوژیهای دیگر ضد کمونیستی، در قلمرو شوروی ممنوع شد و به شکل فعالیت سری درآمد. از سوی دیگر دولت شوروی با اعمال سیاست های ملی ویژه، از جمله جداسازی گروههای مختلف ترک زبان از طریق تأسیس جمهوری های جداگانه براساس زبان و اشتراکات قومی دیگر، از رشد تمایلات ترکیستی جلوگیری کرد.

  پس از شکست دولت اتحاد و ترقی و به قدرت رسیدن کمالیست ها، که تمام اشکال توسعه طلبی را مردود شمرده و پدید آوردن ترکیه نوین را در چهارچوب میثاق ملی وجهه همت قرار داده بودند، پان ترکیسم و پان تورانیسم در عرصه سیاست طرد شد. مصطفی کمال پاشا معروف به آتاترک در سخنرانی خود به مناسبت امضای قرارداد دولتی بین ترکیه و شوروی (26 اسفند 1299 / 16 مارس 1921) در مجلس ملی ترکیه، رؤیای تأسیس امپراتوری توران را از علل بدبختی ترکیه به شمار آورد و رسماً اعلام داشت که «ما نه پان اسلامیست هستیم و نه پان تورانیست، هدف ما نیل به استقلال واقعی است». مصطفی کمال که ایدئولوژی دیگری را بجز ملی گرایی محلی متمرکز بر ترکیه و ترکهای ترکیه برنمی تافت، از بازگشت سران اتحاد و ترقی به ترکیه جلوگیری کرد و نهادهای پان ترکیستی موجود را که میراث حاکمیت اتحاد و ترقی بود، بتدریج منحل و یا تعدیل کرد. بدین ترتیب پان ترکیسم سیاسی با پیروزی کمالیست ها و اعلام جمهوری در ترکیه واپس زده شد؛ حتی شخصیت هایی چون ضیاء گوک آلپ نیز که نقش مهمی در شکل گیری ملی گرایی ترک داشتند در دوران جمهوری از صحنة اصلی فعالیت های سیاسی و فرهنگی رانده شدند. با شروع جنگ جهانی دوم ، بویژه پس از حمله آلمان نازی به اتحاد شوروی در 1320 ش / 1941، پان ترکیسم با حمایت مالی برلین در ترکیه از نو جان گرفت و گروهی سازمان یافته از پان ترکیستها برای وارد کردن ترکیه به جنگ در کنار متحدین دست به اقداماتی زدند.

اما پس از شکست آلمان در نبرد استالینگراد و پیشروی ارتش سرخ به سوی غرب و بالارفتن احتمال پیروزی شوروی در جنگ ، سیاست چشم پوشی دولت در برابر فعالیت های پان ترکیستی تغییر یافت و 23 تن از فعالان این اندیشه، که احمد زکی ولیدی طوغان نیز در بین آنها بود، در شهریور 1323 / سپتامبر 1944 محاکمه و به زندان محکوم شدند. با شروع جنگ سرد اتهامات بر ضد پان ترکیستها در دادگاهها فروکش کرد.

   سال های دهة 1340 ش / 1960 دوره شکل گیری حزب پان ترکیستی در ترکیه است. آلپ ارسلان تورکش، که ارتباطش با پان ترکیست ها از شرکت در نمایشهای خیابانی سال های جنگ جهانی دوم شروع شده و از گروه 23 نفری محکومان 1323 ش / 1944 بود، در 1348 ش / 1969 حزب ملت دهقانان جمهوریخواه را که خود از اعضای برجسته اش بود، به حزب «حرکت ملی » با گرایشهای پان ترکیستی تبدیل کرد. این حزب تا کودتای نظامی 1359ش /1980، که پیامد آن غیرقانونی شدن احزاب سیاسی بود، در صحنه سیاست فعال باقی ماند.

سیر پان ترکیسم در ایران

ایران از ابتدا در جریان پان ترکیستی مورد توجه قرار داشته است و نظریه پردازان پان ترکیسم در نظرات خود بخش های شمال ایران نظیر آذربایجان ،گیلان و شمال خراسان را بخشی از امپراتوری آینده ترک ها می دانستند و در استراتژی ضیا گوگ آلپ این بخش ها در مرحله دوم رشد این جریان وتشکیل اوغوزستان قرار داشته اند.

بعد جنگ جهانی اول نیز مناقشات بیشتر جنبه مطبوعاتی ودیپلماتیک یافته بود.که از جمله جنجال برسر سخنرانی فردی به نام روشنی بیگ در مرکز ترک اجاقی و بازتاب آن در محافل مطبوعاتی و دولتی راکه بایدآن را سرآغاز طرح گسترده پان ترکیسم درایران دانست. روشنی بیگ دراین سخنرانی این ادعا رامطرح کرده بود که ایران شمالی کاملاً ترک است و در آذربایجان حدود سه میلیون ترک وجود دارد و اینکه ایران مستملکه روسیه وانگلستان می باشد.

بطور کلی در این دوره گام اول جریان پان ترکیستی در ایران، در تلاش جهت زدودن آثار ونشانه های بر جای مانده از فرهنگ ایرانی بطور کلی و زبان فارسی بالاخص نهاده شده بود و ادعاهایی نظیر ترک بودن زرتشت و... دراین راستا مطرح شده بود.

پان ترکیسم که از اوایل 1300 به یکی از مباحث مهم کشور تبدیل شده بود با روی کار آمدن استبداد رضاخانی وفضای بسته سیاسی به سرعت رخت بربست که از عوامل آن علاوه بر تحولات داخلی می توان به دگرگونی های حاصل از گذار ترکیه به جمهوری و جایگزینی سیاست ناسیونالیسم ترک دراین کشور اشاره نمود.

با جنگ جهانی دوم واشغال ایران و بی ثباتی سیاسی وضعف قدرت مرکزی، پان ترکیسم این بار خود رادرقالب ماجرای پیشه وری وفرقه دموکرات عرضه نمود که سرانجام با اقدامات قوام واشغال تبریز توسط ارتش وفرار سران فرقه وتسلیم شدن برخی از آنان، این جریان فروکش کرد. پس از آن نیز همزمان با افزایش قدرت محمدرضا شاه و ثبات کشور و حمایت وتقویت سیاست ناسیونالیسم ملی که یکی از ارکان مشروعیت بخش دولت پهلوی به شمار می رفت، پان ترکیسم مجالی برای عرصه نیافت اما همزمان با تحولات انقلاب اسلامی 1357 این فرصت برای آنان پیش آمد تا با ورود برخی عناصر به ایران، فعالیت هویت سازی غیر ایرانی را برای آذربایجان را شروع نمایند. در این مقطع بدلیل شرایط نامناسب بین المللی، منطقه ای و نیز تحولات داخل ایران نمود چندانی نیافت و فروپاشی شوروی بود که خون تازه ای در رگ های این جریان جاری ساخت  وپان ترک ها که زمینه را مساعد می دیدند  اقدام به گسترش فعالیت های تبلیغاتی – مطبوعاتی خود نمودند و تحولات خرداد 1376 و ایجاد فضای باز سیاسی در ایران باعث شدت یافتن فعالیت آنان و تشکیل حلقه های دانشجویی و نیز رشد انتشار مجلات و نشریات در راستای اهداف پان ترکیستی  و ترویج نوعی هویت ضد ایرانی گردید.

پان تركیسم و دوران جدید

در مورد وظایف و برنامه های پانتركیست ها در دوران جدید پس از جنگ سرد و استقلال كشورهای آسیای میانه و قفقاز، بحثهای زیادی در محافل پان تركیستی در داخل تركیه، در جمهوری آذربایجان و خارج از این مناطق صورت گرفته است. اما هیچكدام از این بحث ها به اندازه پیشنهادات صبری بدرالدین برای پان تركیست ها جذابیت نداشته است. می توان پس از ضیاءگوك آلپ، بدرالدین را مهمترین ایدئولوگ جریان پان تركیستی دانست. او در یكی از مقالات بسیار مهم خود كه در برگیرنده استراتژی پان تركیست ها برای دستیابی به وحدت تركیه، قفقاز، مناطقی از ایران، افغانستان و كلیه جمهوری های آسیای میانه و بخش های شرقی چین است، ضمن نگاهی به گذشته پان تركیسم، می گوید كه تا سال 1991 (فروپاشی شوروی)، پان تركیسم تنها به عنوان یك ایدئولوژی وجود داشت اما پس از آن، اقدام های عملی برای آغاز مرحله نهادی جنبش پان تركیسم آغاز شد. تشكیل «مجمع خلق های ترك» (TPA ) با شركت كشورهای ترك زبان تركیه، قفقاز، كشورهای آسیای میانه و گروههای ترك زبان سایر كشورها، نخستین گام در این جهت بود. این مجمع جلساتی را هر سال در پایتخت های كشورهای مذكور تشكیل داد، در آن مسایل جهان ترك به بحث گذاشته می شود. خلاصه استراتژی آینده ی پانتركیسم، آنگونه كه توسط بدرالدین مطرح شده است، به شرح زیر است:

از آن جا كه كشورهای دارای اقلیت های عمده ترك زبان در روسیه، چین، ایران، بلغارستان، یونان و افغانستان، نسبت به هر گونه حركت در رابطه با وحدت ترك های جهان حساس هستند و آن را در مورد تمامیت ارضی خود نوعی اقدام دشمنانه تلقی می كنند، پانتركیست ها باید بسیار محتاط عمل كنند، تا دشمنی این كشورها و نیز جهان عرب را برنیانگیزند. بدرالدین یك شیوه تدریجی را براساس آنچه كه او «اصل ختنه» (Principle of circumcision) می خواند توصیه كرده و كاربرد آن را مدنظر قرار میدهد. به نظر او در دوران قبل از ختنه، كودك را با اسباب بازی و شكلات و شیرینی سرگرم می كنند تا موعد مقرر فرا رسد و ضربه ناگهانی در اوج بی خبری كودك وارد شود. در این لحظه اجتناب ناپذیر، گریه كردن و مقاومت بیهوده است چون در واقع كار از كار گذشته است.

 وی یك استراتژی سه مرحله ای را برای رسیدن به آنچه كه ایجاد « فدراسیون تركها» می خواند پیشنهاد می كنند:

1ـ در مرحله نخست پانتركیست ها بر ایجاد روابط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی میان تركها تاكید می كنند.

2ـ در مرحله دوم استحكام سیاسی در اولویت قرار خواهد گرفت، اما این استحكام سیاسی به شش كشور مستقل ترك روسیه سابق محدود خواهد بود.

3ـ مرحله سوم زمانی است (كه) حركت این كشورها به رهبری جنبش پانتركیستی، برای آزاد سازی خلق های ترك و اتحاد سیاسی آنها از قید استعمار در روسیه (تاتارها، یاقوت ها و ...) چین (اویغورها)، ایران (آذربایجانی ها)، و غیره، آغاز خواهد شد. بدرالدین به دلیل حساس بودن دنیای غرب، روسیه و كشورهای منطقه به اقدامات تركیه، تاكید می كند در عین اینكه تركیه یك نقش محوری و رهبری كننده را در جریان پانتركی به عهده دارد اما در مراحل اولیه ادغام و اتحاد تركها، باید با احتیاط تنها بر جنبه فرهنگی رهبری تركیه تاكید كرد.

به سوی اجرای استراتژی «ختنه»:

 گامهای عملی تركیه و پانتركیست ها گرچه نمی توان سند دقیقی برای اثبات ارتباط گروههای پان تركیستی تركیه با پیشنهادات استراتژیك بدرالدین به دست داد اما بررسی اقدامات عملی دولت تركیه در سالهای دهه 1990 و اوایل قرن 21 به خوبی نشان می دهد كه این گام های عملی در واقع چیزی جز گام های تدریجی پانتركیسم به سوی فراهم ساختن شرایط برای رسیدن لحظه موعود، یعنی لحظه ختنه (چه در رابطه با جمهوری های ششگانه آسیای میانه و قفقاز و چه كشورهای دارای گروههای تركزبان) نمی تواند باشد. در واقع باید گفت كه « فرصت های طلایی» (از نظر خود پانتركیست ها) فراهم شده است. سقوط شوروی بار دیگر پس از گذشت 70 سال از سقوط دولت ترك های جوان و فروپاشی عثمانی، دولت تركیه را به وسواس انداخته و آنها را همانند رهبران ثلاثه ترك های جوان به تبدیل پانتركیسم به استراتژی و ایدئولوژی رسمی سیاست خارجی خود واداشته است. در جریان ده سال گذشته، دولت تركیه گام های زیر را به عنوان گام های آغازین مرحله نخست استراتژی نوین پانتركیسم برداشته است:

 1ـ تشكیل مجمع خلق های ترك (TPA ) متشكل از تركیه، جمهوری آذربایجان، پنج جمهوری آسیای میانه و گروههای پانتركیست كشورهای غیر ترك دارای گروههای ترك زبان. این مجمع هر ساله جلساتی را كه به اجلاس « سران ترك» معروف است و تاكنون بیش از ده اجلاس آن در پایتخت های مختلف منطقه برپا شده است، تشكیل داده است.

2ـ تلاش برای ترویج فرهنگ، زبان و سیستم سیاسی تركیه در جمهوری های فوق الذكر از طریق كمك به نشریات پانتركی، چاپ كتاب ها و نشریات تركی با استفاده از حروف لاتین (به جای حروف عربی ـ فارسی) و تركی استانبولی، از جمله چاپ كتابهای آموزشی در مدارس و حتی چاپ كتاب ها و نشریات اسلامی به تركی استانبولی و حروف لاتین.

3ـ كمك به تاسیس شبكه های رادیویی و تلویزیونی و پخش برنامه های هنری، تاریخی، سیاسی مورد نظر تركیه، چه از طریق كانالهای رسمی تلویزیون خود تركیه و چه از طریق كانال هایی كه برای جمهوری های فوق به كمك متخصصان فنی و كارشناسان هنری، ادبی،تاریخی و سیاسی پانتركیست وابسته به تركیه ساخته میشود.

4ـ تاسیس مدارس مذهبی به شیوه مدارس امام خطیب تركیه در این جمهوری ها و چاپ كتب مذهبی، نظیر قرآن و سایر كتاب ها به منظور جلوگیری از فعالیتهای مذهبی جمهوری اسلامی و عربستان سعودی.

5ـ اعطای بورسیه های تحصیلی گسترده، به دانشجویان این جمهوری ها و نیز به دانشجویان ترك زبان كشورهای منطقه، برای تحصیل در دانشگاهها و موسسات آموزشی عالی تركیه.

6ـ تلاش برای بازسازی اقتصادهای ویران شده جمهوری های ششگانه سابق روسیه، از طریق فعالیتهای شركتهای تجاری، اقتصادی، دولتی و غیر دولتی تركیه در زمینه های گوناگون.

7ـ اعطای وامهای گوناگون به دولت های جمهوری های ششگانه فوق الذكر برای بازسازی اقتصادی و پیشبرد توسعه اقتصادی و فرهنگی این جمهوری ها.

8ـ اتحاد و اتئلاف با كشورهای غربی و غیر مسلمان به منظور افزایش توانمندی خود برای فعالیت های اقتصادی و فرهنگی در آسیای میانه و قفقاز و مهمتر از آن مقابله با نفوذ كشورهای رقیب نظیر ایران كه زمینه های خوبی برای فعالیت های مقابل و خنثی كردن تلاش های پانتركیستی تركیه دارند.

در مجموع در مورد پان تركیسم می توان گفت:

۱- پان تركیسم به لحاظ ماهیت، یك ایدئولوژی نژادپرستانه است و همان گونه كه از لابه لای مطالب فصل های گوناگون كتاب برمی آید این شونیزم نژادی و شعار «برتری نژاد ترك بر سایر نژادها» در نوشته های اغلب نویسندگان پان تركیست مشاهده می شود.

۲- پان تركیسم به همان اندازه كه یك ایدئولوژی نژادگرایانه است، به شدت رمانتیك و تخیلی نیز هست. تأكید بر یگانگی نژاد ترك در كشورهای پراكنده دارای لهجه های متفاوت تركی، ایجاد یك امپراتوری رؤیایی از دل اروپا تا دل چین و استفاده از نمادهایی چون گرگ خاكستری(بوزكورت) در نشریات و تبلیغات گروه های پان تركیستی- نظیر حزب حركت ملی- نمونه این رمانتیسیسم و تخیل گرایی است.

۳- گروه های نخبه گرای پان تركی، چه در تركیه یا سایر مناطق، نه تنها به لحاظ كمیت گروه های كوچك برخوردار از طرفداران محدود بوده اند، بلكه میان این گروه ها و نخبگان سیاسی و فكری آنها رقابت های شدیدی نیز بر سر رهبری جریان پان تركی مشاهده می شود.

۴- پان تركیسم در نوع خود یك ایدئولوژی و جنبش الحاق گرایانه نیز هست و نوشته های پان تركیست و عمل رهبران آنها(برای نمونه در دوره «ترك های جوان»، سال های دهه ۱۹۷۰ و پس از فروپاشی شوروی) حاكی از این است كه الحاق سایر سرزمین های دارای جمعیت های ترك زبان از اهداف عمده پروژه پان تركی بوده است.

۵- گروه های پان تركیست از همان دهه اولیه قرن بیستم به بعد، طرح های الحاق گرایانه خود نسبت به مناطق آذری نشین و سایر مناطق ایران و كشورهای همسایه عراق و افغانستان را دنبال می كرده اند و گاه به ویژه، در سال های حاكمیت «ترك های جوان» و احتمالاً سال های پس از فروپاشی شوروی، گروه های پان تركی به فعالیت های سازمانی برای پیشبرد پروژه الحاق گرایانه پان تركی در ایران و دو كشور دیگر عراق و افغانستان نیز دست می زده اند.